MP R. Amarjargal gives speech at the December 10, 2013

Transcript: MP R. Amarjargal gives speech at the December 10, 2013 sitting of the Standing Committee of State Structure convened to discuss the MP’s resignation request.

First of all, I want to express my utter respect to the people of Mongolia, especially to Sukhbaatar district electorate who had sent me to this high office. Your trust and support not only had me reelected four times but also allowed me serve as a Prime Minister of Mongolia. I do not regard these as my own achievements, instead it is a fruit of the unwavering support of the Mongolian people and NPC, MNPP, MNDP and DP that I took part in forming of and thousand of their members, and I carry deepest respect for all.

Ever since my first election as a member of parliament, I have tried to uphold the trust and belief bestowed on me, held high principles, stood for integrity and consistency.

I. My resignation request may have startled some, but if you think about it there is nothing surprising about it. And there is nothing sudden about it either.

Speaking subjectively, anyone with a sense of shame would do the same looking at the state of state affairs, decisions and their implications. If not today, the honorable members of the parliament who entered this hall having accepted the mandate of the people of Mongolia to stay firm in resisting the wrong, will likely seek resignation as expression of political responsibility for the irresponsibility that has embroiled entirely our high offices, wrongdoings and deficiencies.

Objectively speaking, the evolution and the logic of Mongolian parliamentary democracy have led me to take this step. Today all of the western nations that we so like to follow are in earnest quest for good governance, the kind that would stand any global political and economic crisis.    But what choices the Mongolian parliamentary democracy that has reached today’s crossroads having journeyed through bumps and challenges is facing:

• The choice between the tackling of real issues concerning the development prospects of the country or the empty talk – is the omnipresent populism to continue?
• The choice between a professional and expertly skilled parliament or a band of amateur actors – is the circus to continue?
• The choice between being trapped by oligarchs marred by conflicts of interest, more vocal than anyone ‘patriots’ or being respectful of technocrats and implementation of consistent policies and sustainable principles
• The choice between shallow decisions taken at will or thoroughly thought out considerations;
• The choice between visionary national strategies or chase after immediate gratification;
• The choice between considering objectively global economic cyclicality or working on  4-year election cycles,
• The choice between a parliament capable of combining innovation with convention or a parliament pursuing the semblance of reforms,
• The choice between ability to hold fellow party/faction members accountable or continuing to be trapped in a common web falling hostage to each other

Mongolia needs a parliament that is capable of resolving efficiently a whole spectrum of exigent matters in the political, economical, ethical and legal sphere.  However, we have failed to form such a capable body. For that, I consider myself liable to take political responsibility.

I want to stress specifically that at this level of parliamentary democracy morals and ethics are what are lacking the most.  I would really wish that going forward the parliament, if it doesn’t use the morals of right and wrong, concepts and categories of integrity as its operational criteria, it would at least remember always about their existence.

Democratic regards and values may seem to be universal but these need to be mainstreamed in Mongolia. The very way for democratic values to be incorporated, the very character of the Mongolian democracy and its sole is social accord, political harmony and tolerance, ethical mutual understanding and economic balance.  I take a broad view in stating this – other political forces and civil society are not excluded.

From this perspective, our 24 yearlong democracy is becoming more and more murky. To quote my 1999 statement during a parliamentary session: “We lack a disciplined system, characterized by essentials ranging from ethical values, discipline and accountability to property and political culture, that lets different segments of the society to carry equitable burdens,  has checks and balances where political forces are concerned, facilitates social consensus.  We do lack social consensus. Provided that we fail in forming it, the political stability and democracy will sustain damage.”

I would like to repeat the above said and also warn that for Mongolian politics ignoring the consensus, acting bullishly will not only undermine our democracy but will risk its demise, for that it should be regarded as a crime against state.

II.  Governance issues. It has been long enough since we lost any sense of governance balance and ratio. It is time now to remedy this in the spirit of and compliance to Constitution. For instance, some may view that the parliament has unlimited powers that it impedes the functioning of the government, while others be saying that the government is too much. Everyone knows how much change the presidential power has been subject to in the last 20 years. The fact that off-budget funds almost equaling entire year fiscal budget are in circulation is a testament to public sector gone off public accountability. It illustrates that the parliament does not voice concerns of the public and is not transparent.  The parliament needs to take responsibility for such a state of affairs.

Some may remember my plea to the parliament back in 2004 to resolve the issue of governing balance one way or another. One may also remember all ended then with empty slogans of ‘king choice’.

Mongolia needs to choose one and for all between a parliamentary state or presidential state. If presidents were elected by the parliament the choice would have been made and the executive branch of the government would gain at least one more year for working undistracted by populism.

I am supportive of parliamentary regime where a winning party leader assumes the role of prime minister, and these views were expressed in my 1998 article. On the surface, it could seem that such system is in fact in place. Looking deeper, however, it is evident that prime ministers lack two essential instruments. First, the power to dissolve the parliament; second, the right or the freedom to form his/her cabinet as seen appropriate.  Once the parliament bestowed its confidence and appointed the prime minister it would seem logical to grant full freedoms to form a government. Done otherwise, political forces taking mutual hostage will continue sabotaging the workings of the state as we have it today. In general, it can be summarized that the performance and accountability in the executive branch have hit the weakest point.

There is constant talk of who is to be cabinet member. I personally think that a cabinet member not in possession of people’s mandate is nonsense.  Sheer common sense would dictate that. Principles ought to be crystal clear. There should not be such a thing as cabinet member not in receipt of people’s mandate. In order to resolve this, we have to get our election system out of the lame duck position it is in. It should be noted that political parties are another pollutant of the system.

The Constitution stipulates that the parliament is the highest power body. In my understanding, the parliament is just a legislative body. If we don’t get things straight, we have a speaker acting as a prime minister. Global history offers one too many lessons of states failing due to their ‘multi-headedness’.

III. Economic issues. Could discuss for days this subject. The situation is complicated and worrisome indeed.

• Fiscal deficit reached almost 7-8 percent of GDP. Debt pressures are at unprecedented levels. Frankly, I don’t think we manage to keep accurate tabs of debts and no longer are able to tell the exact truth.
• Investments went down by over 30 percent from 10 months ago. FDI plummeted by 70% in the non-mining and 30% in the mining sector. Investor sentiment is rather weak at this point.
• Second phase of OT project is effectively stalled. If one assumes most optimistically that negotiations succeed, realistically two more years would need to pass before any real work can be done.
• How TT infrastructure issues are going to be resolved still remains very vague. Thermal coal prices remain not viable and coking coal prices are way too low.
• The banking sector is weak and vulnerable. Most recently we had the fifth biggest bank go belly up. Two of remaining big four banks have issues. Limited equities, declining deposits, and rising credit demand are the cause for their enormous capital crunch.
• 21 percent of bank assets are effectively in the hands of the central bank. The dependency of some of our commercial banks on the central bank now exceeds that of Greek banks.
• There is no end in sight for tugrug depreciation. 1740MNT. At the same time, one third of all credits are directly susceptible to exchange rate changes. .
• Inflation is now in two digits. There is no hiding anymore.

The very people who have led to this deterioration, who have inflicted this are no doubt sitting in this room.  Are they not to take responsibility?  I spoke and wrote back in April about alarming signs. Let us hope our largest companies will not soon start collapsing domino style.

There is another issue I have to touch. This is the issue of economic security. Today, at the core of economic security of the country is the fuels and energy sector.

I would really want us to produce a liter of own fuel and adopt the technology. Would also want us to meet percent, through own sources, electric energy needs. If these two are fulfilled, Mongolia can be in a position to discuss anything with anyone. And it’s possible. Was telling about it back in 2000 speaking before the parliament as prime minister. 13 years later these issues are still not resolved and remain critical. In the future other issues may take front row but now, in the near future it is energy and fuel.

Ministers who do not understand these strategic tasks need to go, need to be made go ruthlessly. Everyone heard a recent criticism by the president of some ministers acting as if they were there for own, friends’ and business group interests as opposed to interests of the country. Self-enrichment is often mistaken with the country’s progress.

Events of 2007-2013 have shown vulnerability, fragility of our economy. It grows amazingly one day and frails the next.  At least such tendencies must be observed. The latest example is recently approved 2014 budget. Sometimes frustration alone seems not enough.

In the last 23 years we have witnessed two super cycles of unprecedented commodity price hikes. Unfortunately, only witness we did. We have failed to grasp the golden opportunity and take comprehensive future-looking measures leading to sustainable growth of the economy. Mongolians have failed to accumulate capital savings (I am referring to mid-90s, 2010, early 2011)

There is another thing that merits attention. In 2012\2013 the time of sharp declining FDI, the old agriculture, namely animal husbandry, got us through. Let us not discriminate herders and animal husbandry.

How do we achieve economic security? We hear only about increasing the involvement of state. We seem incapable of finding any alternative solutions. The state itself is problematic and its increased involvement in all things would mean even more problem. We have travelled this path way too long. In the meantime, the security has not strengthened instead it is only compromised. In my understanding, solutions need to be based on private holdings and initiatives of private founders. With the rise of private capital and national investors our interests, namely political and economic interest can be safeguarded. Our national capitalists’ aggregate assets (capitalization) that amount to USD6bln currently need to expand to USD60bln at least.

State involvement needs to be in refraining from taking things away from each other (nationalization), from pirating under the prowess of the state. The state needs to be that platform on which the economy, the private sector are nurtured, a soil that fosters economic growth of the country.

IY. The strengthening of the state is inherently linked with integrity and provision thereof. One recent survey shows that 84 percent of respondents are not happy with our judiciary one way or another. There is a deep seated belief in our judiciary that state is always right. .Its supposed independence is not materialized in essence. Only when a judiciary is able to annul decisions of authorities and require due execution, people will have faith in justice. Only then we can rid ourselves of justice-by-order.

The strengthening of the state is a function of human resource quality and systems for qualification, selection and nomination of cadre.  The inertia or the public sector governance legacy retained from socialist times are fast depleted. The new people frankly lack the attitude to handle state affairs as statesmen and the culture of discipline and accountability. Those entering public service with their party mandates in hand and under someone’s protective wings simply cannot work, .do not have mentality of statesmen. Honestly, one can’t help but ask whether they care about anything else besides turning signatures into cash or stacking their vallets.

Corruption has become a norm of the day. We have come to a point where some say ‘it is our time now to pocket’ and others agree and oblige unconditionally. We will be hard pressed to find investors interested in investing in such economy, they will have to depart when everything initiated is taken back under the pretense of the state. He was referring to this when D. Byambasuren said, “Governing of oblivious of state affairs statesmen is heavier than a mountain”.

It is time now to wake comprehensive, systematic actions to clean and strengthen the public service in every possible aspect. This is a priority of primary importance, because for Mongolia the most valuable asset is its human resources. Human resources that are educated, skilled, ethical, highly disciplined and responsible. Too much of this valuable asset has been discriminated by party affiliation and put on the street. Such behavior is an unacceptable luxury for Mongolia. Establishment of a system whereby talent can be utilized fully regardless his/her party affiliation is a matter of to be or not to be for Mongolia, a country of only 3 million.

Statehood, equity, bravery, bloodline, rules, hierarchy, priority, seniority, patience, will, honor, loyalty, restraint, polite care, graciousness, customs, taboos, integrity, solidarity – these words may seem intangible or trivial, but these concepts must be incorporated into the criterion on which hiring decisions are based as such notions are vitally important elements of a strong Mongolian state.  . Needless to say that in the absence of these elements states crack, gaps are created, weakening and further weakening the state till their complete crumbling.

All things I was referring to have not come to existence today. They are unresolved issues that have accumulating through the years, becoming stale in the process due to nonexistence of desire to tackle them. That is why after 12 years the people of the country voted for the Democratic Party and gave it the reign. A lot of hope and trust has been placed with the DP. On the same par, high expectations were formed. We have to work commensurately with that expectation. Have to show example. Responsibility, discipline, organization need to be highest. However, it is not so. We are making it even worse. Citizens are saying in frustration that there is no difference with democrats in power. For this, someone from the Democratic Party needs to take responsibility.

Lastly, would like to say the following: criticism is thrown at me blaming for going against at the party being one of members, for criticizing the still young government which I helped in establishing. I respect this criticism. But, precisely because

– I am one of founders of the Democratic Party,

– I cherish the mandate of the people who have sent me here to stand for truth and integrity

– Most importantly, because I have consciousness I have submitted my request for resignation.

This is my way of taking a step toward political accountability, needed accountability for irresponsible decisions and actions of the parliament and the government.  There has to be a standard set for political culture. I have to doubt whatsoever that this is a right step from political culture, accountability, but also simple morals and beliefs point of view. I humbly thank Sukhbaatar district constituency for all the understanding and support given to me.

Монгол хэлээр

“УИХ-ын гишүүн Р.Амаржаргалын чөлөөлөгдөх хүсэлтийг хэлэлцэх 2013 оны 12 дугаар сарын 10-ны өдрийн Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хуралдаанд хэлсэн үг”

Миний бие Монголын нийт ард түмэн, тэр дундаа намайг төрд илгээсэн Сүхбаатар дүүргийн сонгогчдодоо гүнээ хүндэтгэлтэй хандаж буйгаа юуны өмнө илэрхийлье. Та бүхний итгэл найдвар, өмөг түшгээр би УИХ-д 4 удаа сонгогдсоноос гадна Монгол Улсын Ерөнхий Сайд хэмээх хариуцлагатай албыг хашсан билээ. Энэ нь, өдий зэрэгтэй яваа нь ганцхан Амаржаргал гэж хувь хүний эрийн сайнынх биш юм. Монголын ард түмэн та бүхний хатуу дэмжлэг, халуун дулаан итгэлээс гадна миний гар бие оролцон үүсгэн байгуулсан ШДХ, МҮДН, МҮАН, АН, түүний мянга мянган гишүүдийн итгэл найдвар юм гэдгийг гүнээ ухамсарлан хүндэтгэн талархаж явдаг  билээ.

Миний бие УИХ-д анхлан сонгогдсон цагаасаа л сонгогч, иргэд та бүхнийхээ итгэлийг алдахгүй, нүүрийг улайлгахгүй, тууштай зарчимч, чигч шулуун, шударга ажиллахыг эрхэмлэж ирлээ.

I.          УИХ-ын гишүүнээс чөлөөлөгдөх хүсэлтээ өөрөө гаргасан нь содон цочирдмоор сонсогдож магадгүй. Гэхдээ нягтлан, тунгаан бодвол  гайхах зүйл үгүй юм. Бас гэнэтийн шийдвэр ч байгаагүй юм.

Субьектив талаас нь үзвэл, ичих булчирхайтай хэн ч гэсэн өнөөгийн төр засгийн байдал, шийдвэр, түүний үр дагавараас ичээд өргөлдлөө бичих л болов уу. Ялангуяа, буруутай эвлэрэхгүй, өөрийн гэсэн бодолтой, бусдыг аялдан дагалгүй, тууштай зарчимч бай гэж сонгогчдынхоо захиа даалгавартай, “тэгж чадна” амлаад ард түмнээсээ мандат авч энэ танхимд хөл тавьсан эрхэм гишүүд өнөөгийн төр засгийг бүхлээр нь нөмөрсөн хариуцлагагүйн байдлын төлөө, түүний гаргасан алдаа завхарлын төлөө улс төрийн хариуцлага хүлээж огцоръё гэж өнөөдөр биш ч, маргааш хэлэх л байх.

Обьектив талаас нь үзвэл, Монгол дахь парламентын ардчиллын өрнөл, логик намайг ийм алхам хийхэд хүргэлээ.  Бидний даган дуурайх дуртай хөгжингүй орнууд өнөөдөр глобаль улс төр, эдийн засгийн хямралыг даван туулахуйц сайн засаглалын эрэл хайгуул хийж байна. Харин хүнд сорил, бэрхшээлтэй тулгарч явсаар өдийг хүргэсэн Монголын парламентын засаглал өнөөдөр салаа замын уулзварт ирээд байна.

• Улс орны хөгжлийн бодит шаардлагыг ярих уу,  эсвэл урьдын адил хоосон, олон нийтэд таалагдах уриа ярьж популизмаа үргэлжлүүлж хийх үү,
• Мэргэжлийн, мэргэшлийн ур чадвартай парламент байх уу, эсвэл сайн дурын уран сайханчдын хамтлаг, циркийн манеж хэвээр цааш явах уу
• Ашиг сонирхлын зөрчилтэй олигархиуд, бусдаас чанга хашгирдаг “эх орончдод” дөрлөгдөөд явах уу, эсвэл технократуудаа сонсч тууштай бодлого тулхтай зарчим хэрэгжүүлэх үү
• Цээжний пан, үзсэн харснаараа өнгөцхөн шийдвэр гаргах юм уу эсвэл шинжлэх ухааны үндэслэл тооцоо харгалзах уу
• Алсын хараатай үндэсний стратеги уу, эсвэл түр зуурын ашиг хонжоо хөөх үү,
• Дэлхийн эдийн засгийн мөчлөгийг харгалзах уу эсхүл сонгуулийн мөчлөгийн дөрвөн жилдээ хөтлөгдөх уу,
• Шинэчлэл ба уламжлалыг хослуулах чадвартай парламент уу, эсвэл шинэчлэлийн хэлбэр хөөсөн парламент байх уу,
• Нам, фракцийнхандаа сахилга хариуцлага тооцох уу, эсвэл бие биендээ барьцаалагдан аалзны тороо сүлжээд явах уу

Энэ мэт улс төр, нийгэм, эдийн засаг, ёс суртахуун, хууль эрхзүйн маш олон асуудлыг хойшлуулашгүй шийдэх чадвартай парламент Монголд хэрэгтэй байна. Гэтэл тийм чадвартай парламент бүрдүүлэх ажлыг бид хийж чадсангүй. Үүний төлөө улс төрийн хариуцлага би хүлээх ёстой гэж үзэж байна.

Энд нэгэн зүйлийг зориуд онцлоход манай парламентын ардчиллын өнөөгийн шатанд ёс суртахуун, ёс зүй хамгаас илүүтэй үгүйлэгдэж байна. УИХ цаашдаа үйл ажиллагаандаа зөв буруугийн ёс зүй, шударга ёсны ойлголт ухагдахуун, категориудыг шалгуур болгож ашигладаггүй юм аа гэхэд, ядаж ийм ойлголтууд байдаг гэдгийг санаж байгаасай гэж хүсч байна.

Ардчилсан үнэлэмж, үнэ цэнэт зүйл түгээмэл гэж ойлгогддог ч Монгол хөрсөнд буух учиртай. Тэр бууж буй хэлбэр, Монголын ардчиллын онцлог, амин сүнс бол – нийгмийн зөвшилцөл, улс төрийн зохицол толерантность, ёс зүйн харилцан ойлголцол, эдийн засгийн тэнцвэр байх ёстой. Үүнийг би өргөн утгаар нь – улс төрийн бусад хүчин, иргэний нийгмийг багтаан ойлгож байгаа юм шүү.

Энэ утгаар үзвэл бидний 24 жилийн ардчиллын чанар чансаа он цаг улирах тусам булингартаж байна. “Бидэнд амьралын хүнд бэрхийг нийгмийн хэсэг бүлгүүдэд эн тэнцүү үүрүүлж, нам хүчний харьцааг тэнцүүлж хянадаг, нийгмийн зөвшилцөлд хүргэдэг ёс суртахууны үнэлэмж, сахилга хариуцлагаас эхлээд өмчийн болон улс төрийн соёлыг хүртэл агуулсан хариуцлага дэг журамтай тогтолцоо үгүйлэгдэж байна.  Бидэнд дутагдаад байгаа зүйл бол нийгмийн зөвшилцөл. Бид үүнийг бүрдүүлж чадахгүй бол улс төрийн тогтвортой байдалд, ардчилалд хохирол учирна” гэж би 1999 онд УИХ индэрээс хэлж байсан билээ.

Дахин давтахад, хүчирхэгжсэн хоёр том гүрний дунд буй Монголын улс төрд зөвшилцлийг үгүйсгэн хүч түрэх, олонхиороо хүч түрэх нь Монголын ардчиллыг гутаан сулруулах, улмаар сөнөөж буй, Монгол төрийн эсрэг гэмт хэрэг гэж хатуухан хэлье.

II.        Засаглалын харьцаа, тэнцвэрийн асуудлаар бид баримжаа зүг чигээ алдаад удлаа. Үүнийг засаж, Үндсэн хуулийн утга санаа, үг үсгийн дагуу сэргээж хамгаалах цаг болжээ. Жишээ нь, УИХ бүхний дээр гарч Засгийн газарт ажиллах боломж олгохгүй байна гэх хэсэг байхад, өөр нэг нь Засгийн газар даварлаа гэж байна. Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл ч 20 жилийн дотор ямар их өөрчлөгдсөнийг хүн бүр мэдэж байгаа. Улсын төсвөөс илүү шахам мөнгө төсвийн гадуур эргэлдэж байгаа нь төр засгийн байгууллага олон түмний хараа хяналтаас гарсаны тод жишээ. УИХ олон нийтийн санаа бодлын тусгал болдоггүй, нээлттэй, тунгалаг байж чадахгүй байгааг бэлээхэн жишээ. Байдал ийм маягаар өрнөж буй хариуцлагыг УИХ хүлээх ёстой.

Засаглалын тэнцвэрийг нэг тийш болгоочээ гэж миний бие 2004 онд УИХ-д хандан уриалга гаргаж байсныг зарим хүн мэдэж байгаа л байх. Тухайн үед “Хаан сонголт” гэж  хөөрсөөр байгаад өнгөрснийг ч санаж л байгаа байх.

Монгол улс одоо парламентын, эсвэл ерөнхийлөгчийн засаглалын аль нэгийг эргэлт буцалтгүй сонгомоор байна. Ерөнхийлөгчөө парламентаас сонгодог болбол эдгээр асуудал нэг мөр шийдэгдэж, популизмаас ангид ажил хийх боломж цаг хугацаа гүйцэтгэх засаглалд ядаж нэг жилээр нэмэгдэнэ шүү дээ.

Ялалт байгуулсан улс төрийн намын дарга нь Ерөнхий сайд болдог парламентын засаглалыг би зүйтэй гэж үздэг. Энэ тухай би 1998 нийтлэл бичиж байсан. Өнгөн талаас нь харахад өнөөдөр энэ зарчим үйлчилж байгаа мэт. Өнгийгөөд харвал Ерөнхий сайдад хоёр гол хэрэгсэл алга. Нэгд, Парламентыг тараах эрх, Хоёрт, өөрийн бодож төлөвлөснөөр Засгийн газрын танхимаа бүрдүүлэх эрх. Нэгэнт л УИХ итгээд Ерөнхий сайдыг томилсон л юм бол Засгийн газраа хүссэнээрээ байгуулах бололцоог түүнд олгох нь логик юм. Эс бөгөөс бие биеэ барьцаалсан бүлэглэлүүд өнөөдрийнх шиг төрийн ажлыг дампууруулсан хэвээр л цааш явах болно. Ер нь гүйцэтгэх засаглалын гүйцэтгэл, хариуцлага манайд тун суларч доройтсон доо.

Хэн нь Засгийн газрын гишүүн байх асуудал байнга яригддаг. Би хувьдаа ард түмнээсээ мандат аваагүй Засгийн газрын гишүүн гэдэг бол нонсенс гэж үздэг. Эрүүл саруул ухаанаар бодсон ч тийм л байх ёстой. Зарчим бол маш тодорхой байх ёстой. Ард түмнээсээ мандат авч чадаагүй Засгийн газрын гишүүн гэж байх ёсгүй. Энэ зөрчлийг шийдэхийн тулд дутуу алсан могой шиг өнөөгийн байдлаас сонгуулийн системээ гаргах хэрэгтэй. Улс төрийн намууд ч гэсэн төрийг бохирдуулж байгааг дурьдах ёстой юм.

УИХ-ыг төрийн эрх барих дээд байгууллага гэж Үндсэн хуульд тодорхойлсон. Миний ойлголтоор  УИХ гагцхүү хууль тогтоох дээд байгууллага юм. Үүнийг цэгцлэхгүй бол спикер нь Ерөнхий сайд шиг аашлаад байна. Олон толгойтой байх юм бол төр дампуурдаг түүх бэлнээ бий.

III.       Эдийн засгийн асуудал. Энэ сэдвээр хэдэн өдөр ч  ярихад бэлэн байна. Байдал тун ярвигтай эвгүй өрнөж байгаа шүү:

• Төсвийн алдагдал бараг 7-8 хувьд хүрлээ. Өрийн дарамт урьд өмнө үзэгдээгүй түвшинд хүрсэн. Үнэндээ өрөө ч тооцож чадахгүй, энэ талаар үнэнийг хэлэх чадваргүй болжээ.
• 10 сарын өмнөхөөс бараг 30 гаруй хувиар хөрөнгө оруулалт хорогдсон, Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт уул уурхайн бус салбарт 70 хувь, уул уурхайн салбарт 30 хувь буурсан. Хөрөнгө оруулагчдын хүлээлт сэтгэгдэл тун таагүй байгаа.
• Оюутолгойн хоёрдугаар ээлж үндсэндээ зогссон, хамгийн өөдрөгөөр одоо гэрээ хэлцэл байгуулж чадна гэж үзвэл бодит ажил эхэлтэл дахиад хоёр жил хэрэгтэй боллоо.
• Тавантолгойн дэд бүтцийн асуудал яаж шийдэх ёстой нь тун ч бүрхэг. Хүрэн нүүрсний үнэ ашиг өгөхгүй, коксжих нүүрсний үнэ хэтэрхий доогуур байна
• Банкны салбар тун сул дорой, эмзэг байна. Саяхан 5 дахь том банк дампуурсан. Одоо байгаа 4 томын 2 нь асуудалтай. Өөрийн хөрөнгө өчүүхэн, хадгаламж хумигдаж, зээлийн эрэлт эрс нэмэгдэж байгаа учраас хөрөнгийн асар их хомсдолд ороод байна.
• Банкны активын 21 хувийг Монголбанк үндсэндээ өмчилж байна. Манай арилжааны хэдэн банкны төвбанкнаасаа хамаарах хамаарал Грекээс илүү болчихоод байна.
• Төгрөгийн сулрал зогсох янз алга. 1740 төг. Гэтэл нийт зээлийн 1\3 нь ханшинд шууд өртөхөөр байгаа.
• Инфляци нэмэгдээд хоёр оронтой болсон. Нуух аргагүй боллоо.

Байдал ингэтлээ доройтоход, эдийн засгийг тэгтлээ боймлоход хүргэсэн этгээдүүд энэ танхимд сууж л байгаа. Тэд хариуцлага хүлээх ёсгүй хэрэг үү? Өнгөрсөн 4-р сард эвгүй дохио сонсогдож эхэлсэн тухай ярьж бичиж л байсан. Тун удахгүй том компаниуд нэг нэгнээ татаад унагаад эхлэх бий дээ.

Хөндөхгүй байх аргагүй нэг асуудал байнаа. Эдийн засгийн аюулгүй байдлын асуудлыг хөндье. Өнөөдөр Монголын эдийн засгийн аюулгүй байдлын амин сүнс нь түлш, эрчим хүч.

Өөрсдөө ядаж ганц литр бензин шатахуун үйлдвэрлэж, технологийг нь эзэмшээд авмаар байна. Цахилгаан эрчим хүчээр дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангамаар байна.  Энэ хоёрыг л өөрсдөө хангаж чадвал, хэнтэй ч, юу ч ярих хэмжээнд Монгол Улс хүрч чадна. Тийм боломжтой. Энэ тухай 2000 онд УИХ-ын  индрээс Ерөнхий Сайдын хувьд хэлж байсан. 13 жилийн дараа ч энэ асуудал шийдэгдээгүй,  ач холбогдлоо алдаагүй байна. Ирээдүйд өөр асуудал чухал болно биз, өнөөдөр ойрийн ирээдүйн хувьд бол эрчим хүч, шатахуун.

Стратегийн энэ зорилтыг ойлгодоггүй сайд нар явах ёстой, өчиггүй явуулах ёстой. Сайд нарын зарим нь улс орны хөгжил гэхээсээ илүү өөрийн, гэр бүлийнхээ, эсвэл бизнес бүлгийнхээ сонирхолыг хангахын төлөө сайд болсон мэт авирлаж байгааг саяхан Ерөнхийлөгч маань шүүмжлэж байсныг бүгд сонссон биз. Өөрөө баяжиж буйгаа улс орон хөгжиж буйтай хутгаад байна.

Манай эдийн засаг хичнээн эмзэг хэврэг болохыг 2007-2013 өрнөсөн үйл явдлууд харууллаа. Нэг бол бахархамаар гозойгоод босоод ирдэг. Гэтэл маргааш нь яачив гэмээр унаад өгдөг. Эрхбиш үүнийг харж баймаар. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд сая баталсан 2014 оны төсвийг хар. Заримдаа  бухимдах ч багадаад байна шүү.

Өнгөрсөн 23 жилд бид уул уурхайн бүтээгдэхүүний урьд өмнө үзэгдээгүй үнийн өсөлтийн хоёр удаагийн супер мөчлөгийн гэрч боллоо. Харамсалтай нь гэрчээс хэтэрсэнгүй.  Энэ алтан боломжийг  уургалан эдийн засгаа тогтвортой хөгжилд хөтлөх ирээдүйтэй  цогц арга хэмжээ хэрэгжүүлж чадсангүй. Монголчууд хуримтлал бүрдүүлж чадсангүй. (1990 оны дунд, 2010\2011 эхэн үеийн тухай хэлж байна.)

Анхаарал татах бас нэг зүйл байна. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт эрс буурсан 2012\2013 онд манай эдийн засгийг нөгөө л хөдөө аж ахуй тодруулбал, мал аж ахуй авч гарлаа. Хэдэн малчид, мал аж ахуйгаа бүү ад үзээрэй.

Эдийн засгийн аюулгүй байдлыг яаж хангах вэ? Төрийн оролцоо зохицуулалтыг л нэмэгдүүлэх тухай ярих юм. Өөр шийдэл олох чадваргүй байна. Төр нь өөрөө дампуу, дээр нь  юм юманд оролцоод явахаар бүр ч дампуурна. Энэ замаар мөн ч олон жил будаа тээлээ дээ. Аюулгүй байдал нэмэгдсэн юм алга харин ч эмзэг болоод байна. Миний ойлгож байгаагаар хувийн өмч, хувийн үүсгэн байгуулагч идэвх санаачлага дээр тулгуурласан шийдэл байх ёстой. Хувийн өмч, үндэсний хөрөнгө оруулагчид босож чадвал манай эрх ашиг, тодруулбал  улс төрийн,  эдийн засгийн эрх ашиг хангагдана. Манай үндэсний хөрөнгөтнүүдийн активын нийлбэр 6 млрд ам доллар байгаа нь ядаж 60 млрд хүрэх ёстой юм.

Төрийн оролцоо бол бие биенийхээ юмыг булаахгүй, төрийн хүчийг ашиглан дээрэмдэхгүй байхад л чиглэх ёстой. Төр бол эдийн засаг, хувийн секторын бойжилт, өсөлт хөгжлийн хөрс платформ нь байх ёстой юм.

IY.       Төр засгийг бэхжүүлнэ гэдэг нь шудрага ёс, түүнийг хангах асуудал юм. Саяхан нэгэн санал асуулгад хамрагдсан хүмүүсийн 84 хувь нь шүүхийн үйл ажиллагаанд ямар нэгэн хэмжээгээр сэтгэл ханамжгүй байна гэжээ. Засаг төр л бол зөв байдаг гэсэн ойлголт эл салбарт амь бөхтөй байна. Нөгөө хараат бус, бие даасан байдал нь агуулгын хувьд хэрэгжихгүй байна. Шүүх нь Засгийн газар, төрийн захиргааны шийдвэрийг хүчингүй болгоод гүйцэтгэлийг нь хангуулж чадаж байвал иргэд шудрага ёсонд итгэж эхэлнэ. Тэгж байж захиалгат шүүх алга болно.

Төр, засгийг бэхжүүлэх нь боловсон хүчний чанар, шилж сонгох дэвшүүлэх тогтолцоогоор тодорхойлогдож байдаг. Яам тамгын газар, албан байгууллагыг удирдан засаглах социализмын үеийн энерци шавхагдан ширгэж байна. Шинээр гарч ирсэн нөхдүүд үнэндээ төрийн албанд төрийн хүн шиг хандах сэтгэх, хариуцлагатай сахилгатай байх соёлыг эзэмшээгүй байна. Төрийн албанд намын мандат намируулан, хэн нэгэн улс төрчийн нөмөр нөлөөнд шигдэн шинээр орж ирэгсэд зүгээр л ажиллаж мэдэхгүй байна. Төрийн хүн шиг сэтгэж чадахгүй байна. Үнэндээ хэлэхэд гарын үсгээ яаж мөнгө болгох вэ, хэтэвчээ яаж зузаатгах вэ гэхээс өөр юм боддог юм уу гэж асуумаар байна.

Авилга хэвийн үзэгдэл боллоо. Бид нарын “идэх цаг ирсэн” гэж нэг нь хэлэхэд нөгөө нь “тиймээ” гээд үг дуугүй хүлээн зөвшөөрдөг болжээ. Ийм эдийн засагт хөрөнгө оруулалт хийх бизнесмэн олох хэцүү, санаачлан эхлүүлсэн болгоныг төрийн нэрээр дээрэмдээд байхаар зугтахаас өөр яах билээ. “Төр үл мэдэх түшмэдийн засаг уулнаас хүнд” гэж Д.Бямбасүрэн гуайн ишлээд байдаг энэ шүү дээ.

Төрийн албыг цэвэрлэх, бүх талаар бэхжүүлэх ажлыг системтэй өргөн цар хүрээтэй хэрэгжүүлэх цаг болсон. Энэ бол тэргүүн зэргийн зорилт. Учир нь монголд хамгийн ховор нандин зүйл бол хүн. Ялангуяа мэдлэг боловсролтой, ур чадвартай, ёс суртахуунтай, өндөр сахилга бат, хариуцлагатай боловсон хүчин. Хамгийн үнэтэй энэ капиталаа намаар нь ялгаварлан гадуурхаад “гудамжинд гаргажээ”. Энэ бол Монголын хувьд хэтэрхий тансаглал. Намын харьяалалаас үл хамааран чадалтай хүнийг бүрэн хэмжээгээр ашиглах тогтолцоо буй болгох нь гуравхан сая монголчуудын хувьд орших, эс оршихын асуудал юм шүү.

Төрт ёс, тэгш хандах, хатан зориг, удам угсаа, дэг жаяг, дэв зэрэг, эрэмбэ дараалал, ах зах, тэвчээр, сэтгэлийн тэнхээ, нэр төр, ханилах нөхөрлөх, бат ёс журам, эелдэг тусч, өгөөмөр сэтгэл, заншил, цээр,  шудрага үнэн, эв эе гэх мэт үг, ойлголтууд тэр болгон анзаарагдахгүй, тэр болгон үзэгдэхгүй мэт боловч эд бүгд бол боловсон хүчний шүүлтүүр, монгол төрийг бат бэх байлгах бэхжүүлэх амин чухал эд эс нь юм шүү. Энэ ойлголтууд үгүй болохоор төр засаг цуурч, ан цав гарч, хэмхэрэн үлбэгэр, сул, цог жавхаагүй сүр сүлдгүй болж улмаар сөнөж мөхдөг гэдгийг сануулан хэлэхэд илүүдэхгүй болов уу.

Миний дээр хэлсэн бүгд өнөөдөр бий болсон зүйл биш ээ. Олон жил хуримтлагдсан, шийдэх хүсэлгүйгээс угжирсан, шийдэх гээд одоо ч  чадахгүй байгаа асуудлууд. Тийм ч учраас ард иргэд бухимдлаа илэрхийлж 12 жилийн дараа АН-д саналаа өгч засаг барих эрхийг олгосон юм. Монголчууд АН-д маш их найдаж, өндөр итгэл хүлээлгэсэн. Тэр хэрээрээ хүлээлт үүсгэсэн. Бид тэр хүлээлтийн хэмжээнд ажиллах ёстой юм. Үлгэрлэх учиртай юм. Хариуцлага, сахилга зохион байгуулалт маш өндөр байх учиртай. Харамсалтай нь бид тэгж  чадахгүй байна. Харин ч бүр дордуулж байна. «АН гарч ирээд ялгаа алга байна ш дээ» гэж цөхөрсөн иргэд ярьж байна. Үүний төлөө АН-аас хэн нэгэн хариуцлага хүлээх ёстой.

Төгсгөлд нь нэг зүйл хэлье. Ардчилсан намын гишүүн байж намаа шүүмжлэв, дөнгөж засаг аваад босох гэж байхад нь өөрийн байгуулсан засгаа шүүмжлээд гээд над руу дайр ч байна. Тэдний шүүмжлэлийг хүндэтгэж байна. Гэхдээ би:

-Ардчилсан намыг үүсгэн байгуулагчдын нэг учраас,

-Зөв шудрага яваарай гэж сонгогчдоосоо захиа даалгавар авсан учраас

-Хамгийн гол нь  нь надад совесть байгаа учраас УИХ гишүүнээсээ чөлөөлөгдөх хүсэлтээ гаргасан юм.

Улс төрийн хариуцлагын үлгэрлэл үзүүлэх алхам хийж, УИХ, Засгийн газрын хариуцлагагүй шийдвэр, үйлдлийн өмнөөс хариуцлагыг би хүлээе гэж байгаа юм. Улс төрийн соёлын стандарт гэж байх учиртай. Би улс төрийн соёл, хариуцлага, энгийн ёс зүй, жудаг талаасаа зөв алхам хийсэн гэдэгтээ огт эргэлзэхгүй байна. Сүхбаатар дүүргийн миний сонгогч нар намайг ойлгон дэмжсэнд чин сэтгэлээсээ талархаж байна.